Bu araştırma 1995-1996 yıllarında Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsünde, değişik ekim yöntemlerinin çeltik çeşitlerinde verim ve bazı tarımsal karakterler üzerine etkisini araştırmak amacıyla yürütülmüştür. Denemede; 6 ekim yöntemi (45 günlük fide dikimi, 20 günlük fide dikimi, ön çimlendirilmiş serpme ekim, kuruya serpme ekim, kuruya sıraya ekim ve ön çimlendirilip kurutulmuş tohumun sıraya ekimi) ile vejatasyon süreleri farklı üç çeltik çeşidi (Rocca, Ergene, Veneria) kullanılmıştır. Ekim yöntemleri büyük parsellere, çeşitler alt parsellere yerleştirilerek deneme yürütülmüştür.
İki yıllık sonuçlara göre; en yüksek tane verimi sırasıyla, ön çimlendirilmiş serpme ekim (850 kg/da), ön çimlendirilip kurutulmuş sıraya ekim (816 kg/da) ve 20 günlük fide dikimi (803 kg/da) yöntemlerinden alınmıştır. Çeşitler arasında verim farkı bulunurken, ekim yöntemi x çeşit etkileşimi önemsiz olmuştur. Öte yandan, fide dikimleri; çiçeklenme gün sayısı, olgunlaşma gün sayısı, salkım uzunluğu, hasat endeksi ve fertil kardeş sayısı gibi karakterlerde artışlara neden olmuş, bitki boyu, sterilite ve saplı ağırlık verimlerini azaltmıştır.
GİRİŞ
Dünyada çeltiğin en fazla üretildiği bölge olan Güney Asya’da çeltiğin geleneksel ekim yöntemi olarak fideleme ekim yöntemi uygulanmaktadır. Öte yandan son 10-15 yıl içerisinde bu ekim yöntemi yerine tarlaya doğrudan tohum ekimine doğru bir yöneliş vardır (Anonim,1994). Tarlaya doğrudan tohum ekimi ise önçimlendirilmiş tohumların su içine serpilerek ekimi veya önçimlendirilmemiş tohumların kuru yada nemli toprağa ekimi biçiminde olmaktadır. Ülkemizde ise çeltik ekimi geleneksel olarak; önçimlendirilmesi yapılmış tohumların 10-15 cm su ile doldurulmuş tavalara elle veya makine ile serpilmesi biçiminde yapılmaktadır. Bu yöntem Avrupa’da da en yaygın olarak kullanılan yöntemdir. ABD’ de doğrudan tarlaya tohum ekimi kullanılmakta; ekim, kuru tohumun tarlaya serpme, mibzerle ekimi veya ön çimlendirilmesi yapılmış tohumun tarlaya makine veya uçak ile serpilmesi biçiminde yapılmaktadır (De Datta, 1981).
Bu araştırmanın amacı; Trakya Bölgesi’nde, değişik ekim yöntemlerinin çeltik verimi ve öteki tarımsal karakterler üzerine etkisini belirlemek, bölge için en uygun ekim yöntemini saptamak, ekim yöntemlerinin bölgemizde yetiştirilmekte olan çeşitler üzerine etkisini incelemek, değişik yetişme süreli çeşitlerde verim ve bazı tarımsal karakterler için çeşit X ekim yöntemi etkileşimini araştırmaktır.
MATERYAL VE YÖNTEM
Bu araştırma 1995 ve 1996 yıllarında 2 yıl süre ile Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Deneme Alanında yürütülmüştür. Denemenin yürütüldüğü her iki yılda da toprak kumlu bir yapıdadır. Denemede Rocca, Ergene ve Veneria çeltik çeşitleri ve aşağıda verilen 6 ekim yöntemi yer almıştır.
45 günlük fide dikimi: Nisanın ilk haftası plastik örtü altına ekilen tohumlardan elde edilen fideler, yaklaşık diğer ekim şekilleri ile aynı zamanda tarlaya şaşırtılmıştır. Ekim 20 cm sıra arası, 20 cm sıra üzeri ve her ocağa 3 bitki gelecek şekilde yapılmıştır.
20 günlük fide ekimi: Nisan 2. yarısı plastik örtü altına ekilen tohumlardan elde edilen fideler, diğer ekim şekilleri ile aynı zamanda tarlaya şaşırtılmıştır. Ekim; 20 cm sıra arası 20 cm sıra üzeri ve her ocağa 3 bitki gelecek şekilde yapılmıştır.
Önçimlendirilmiş serpme ekim: 24 saat su içinde şişirilen tohumlar, sudan çıkarıldıktan sonra 48 saat süreyle üzerleri örtülüp ara, ara ıslatılarak, ön çimlendirilmesi sağlanmıştır. Ön çimlendirilmesi yapılan tohumlar, 16.7 kg/ da tohum hesabı ile su içine serpilerek ekilmiştir.
Önçimlendirmesi yapılmamış (kuru) tohumların serpme ekimi: Kuru tohumlar, kesekli hale getirilmiş tarlaya elle, 16.7 kg/ da tohum hesabı ile serpilerek ekilmiştir.
Önçimlendirilmesi yapılmamış (kuru) tohumların sıraya ekimi: Kuru tohumlar 20 cm aralıkla çizilen çizilere 16.7 kg/ da tohum hesabı ile elle ekilmiştir.
Önçimlendirilip kurutulmuş tohumların sıraya ekimi: Tohumlar 24 saat su içinde tutulmuş, daha sonra 24 saat üzerleri örtülü olarak ön çimlendirilmeye alınmıştır. Bu tohumlar mibzerle ekilecekmiş gibi kurutulup, 20 cm aralıkla çizilen çizilere 16.7 kg/ da tohum hesabı ile elle ekilmiştir.
Deneme tesadüf blokları bölünmüş parseller deneme desenine göre 4 tekrarlamalı olarak kurulmuştur. Ana parsellere (5 x 5 m) ekim yöntemleri, alt parsellere (5 x 1.2 m) ise; çeşitler yerleştirilmiştir. Denemede 8 kg/da P2O5 ve 15 kg/da N gübrelemesi uygulanmıştır. Verilerin analizi MSTAT-C istatistik paket programı kullanılarak yapılmıştır.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Çiçeklenme Gün Sayısı
Ekim yöntemi, ekim yöntemi x çeşit, yıl x ekim yöntemi, yıl x çeşit, yıl x ekim yöntemi x çeşit etkileşimi ve çeşidin çiçeklenme gün sayıları üzerine etkisi önemli olmuştur. 45 günlük fide dikimi 114 gün ile en fazla çiçeklenme gün sayısına sahip olurken, bunu 99 çiçeklenme gün sayısı ile 20 günlük fide dikimi izlemiştir. İki yıl ortalamasına göre önçimlendirilmiş serpme ekim 83 çiçeklenme gün sayısı ile sonuncu sırada yer almıştır. Fideleme dikimlerde çiçeklenme gün sayısının fazla oluşunun nedeni; fide yetiştirme için Nisan ayında yastıklarda büyütülen bitkilerin ilk dönemlerinde hava sıcaklıklarının düşük olması nedeniyle, düşük sıcaklıklardan etkilenerek vejetasyon süresinin uzamasından ve fideleme sırasında fideleme şoku dolayısıyla büyümenin bir süre durmasından kaynaklanmaktadır. Bu sonuca benzer bulgular Teceren ve ark (1986) ve Kral ve ark (1987) tarafından da saptanmış ve bu araştırmadaki sonucu desteklemektedir.
Olgunlaşma Gün Sayısı
Ekim yöntemleri, çeşit ve yıllar arasında 0.01 düzeyinde önemli farklılıklar saptanmıştır. Diğer taraftan, yıl x ekim yöntemi, yıl x çeşit ve ekim yöntemi x çeşit de önemli olmuştur. Fakat yıl x ekim yöntemi x çeşit üçlü etkileşimi önemsiz çıkmıştır.
İki yıllık ortalamalara göre; 45 günlük fide dikimi 147 günlük olgunlaşma gün sayısı ile en yüksek değere sahip olurken, bunu 133 gün ile 20 günlük fide dikimi izlemiştir. Önçimlendirilmiş serpme ekim ise; 118 olgunlaşma gün sayısı ile en kısa olgunlaşma gün sayısına sahip olmuştur. Olgunlaşma gün sayıları ile ilgili sonuçlar çiçeklenme gün sayıları ile benzerlikler göstermektedir. Fideleme ekimlerde, olgunlaşma gün sayılarının arttığı daha önce Teceren ve ark (1986) ve Kıral ve ark (1987) tarafından da bildirilmektedir. Olgunlaşma gün sayılarında ki artışın nedeni çiçeklenme gün sayılarında artışa neden olan etmenlerdir. Her ne kadar olgunlaşma gün sayısı artsa da normal ekim zamanından 1-1,5 ay önce ekilip daha önce hasat edilebileceği için, fideleme yöntemlerinin; özellikle serin geçen yıllarda bölgemizde olgunlaşmayan Veneria gibi uzun vejetasyon süresine sahip çeşitler için iyi bir yöntem olarak uygulanabileceği görülmektedir. Aynı şekilde, fideleme ile olgunlaşma tarihi öne alınarak bölgemizde yetiştirilmekte olan diğer çeşitlerin sonbahar yağışları gelmeden hasat edilebilmesi sağlanabilir.
Bitki Boyu
İki yıllık bitki boyu ortalamaları ile ilgili yapılan varyans analizi sonucunda Çizelge 1 ve 2’den de görülebileceği gibi; hem ekim yöntemleri hem de çeşitler arasında bitki boyları bakımından önemli (p<0.01) düzeyde farklılıklar saptanmıştır. İki yıl ortalamasına göre; fidelemenin bitki boyunu kısalttığı görülmüş ve 45 günlük fide dikimi en kısa bitki boyuna neden olurken, 20 günlük fide dikimi ile aynı gruba girmiştir. Diğer yandan ön çimlendirilip kurutulmuş sıraya ekim en uzun bitki boyuna sahip olmuştur. Tayşi ve ark (1979), istatistiki olarak önemli bulunmasa da fidelemelerde daha kısa boylu bitkiler elde ettiklerini bildirirken, Sezer (1993) ekim şekillerinin bitki boyu üzerine etkisiz olduğunu belirtmektedir.
Salkım Uzunluğu
Ekim yönteminin salkım uzunluğu üzerine etkisi önemli (p<0.01) bulunmuştur. İki yıllık ortalamalara göre 45 günlük fide dikimi 17.83 cm ile ilk sırayı alırken, bunu 17.75 cm ile 20 günlük fide dikimi izlemiş, ve bu iki ekim yöntemi aynı gruba girmiştir. Geriye kalan dört ekim yöntemi de ikinci grubu oluşturmuş ve fideleme dikimlerden istatistiki olarak daha küçük salkım boyuna sahip olmuşlardır. Bu sonuç; Sezer (1993) ve Anonim (1994) tarafından yürütülen araştırmalardaki bulgularla aynı yöndedir. İki yılın birleştirilmiş ortalama verilerine bakıldığında Çizelge 2’den de görülebileceği gibi çeşitler salkım uzunlukları bakımından birbirinden önemli düzeyde (p<0.01) farklı bulunmuştur.
Fertil Kardeş Sayısı
İki yılın birlikte analizinde; ekim yöntemi, çeşit, yıl x ekim yöntemi ve yıl x çeşit etkileşiminin fertil kardeş sayısı üzerine etkisi önemli olmuştur. İki yıllık ortalamaya göre fideleme dikimler ile diğer ekim şekilleri iki ayrı grup oluşturmuşlardır. Fideleme dikimler diğer dört ekim yönteminden daha fazla kardeşe sahip olmuştur. Bunun nedeni fideleme dikimlerde ekim sıklığının diğer ekim yöntemlerine göre daha az olması ve bu seyrek ekim neticesinde fideleme dikimlerde kardeş sayısının artmasıdır. Bu sonuçlar; Schnier ve ark. (1990), Dingkuhn ve ark (1992) ve Sezer (1993) tarafından da desteklenmektedir. İkili ve üçlü etkileşimin önemli çıkması, bitkideki kardeş sayısı üzerine çevre koşullarının çok etkili olduğunu göstermektedir.
Başakçık Sterilitesi
Ekim yöntemi, yıl x ekim yöntemi, çeşit, yıl x çeşit, ekim yöntemi x çeşidin sterilite üzerine 0.01 düzeyinde etkili olduğu saptanırken, yıllar arasında 0.05 düzeyinde fark bulunmuştur. Yıl x ekim yöntemi x çeşit üçlü interaksiyonu ise, sterilite üzerine etkili olmamıştır. İki yıllık ortalamalara göre fideleme dikimler en az steriliteye neden olurken sıraya ekimler en fazla sterilite göstermişlerdir. En az sterilite 20 günlük fide dikiminde görülmüştür. Fide dikimlerinde sterilitenin azalışının nedeni toplam sıcaklık isteği fazla Veneria çeşidinde fide dikimi ile çiçeklenmenin daha öne alınmasıdır. Bu şekilde çeltikte en düşük tozlanma sıcaklığı olan 22 0C’ de (De Datta, 1981) döllenmenin tamamlanarak, hava sıcaklıklarının yaz sonuna doğru düşmesinden etkilenmemesidir. Sterilite sayımları sırasında özellikle salkımın en alt kısmında yer alan ve en son açan başakçıklarda sterilitenin yüksek olması bu görüşü desteklemektedir. Diğer taraftan Ergene ve Rocca çeşitlerinde özellikle 45 günlük fide dikimlerinde sterilitede bir artma olmuştur. Bunun nedeni de sıcaklıkların yeterince artmadan çiçek açma ile ilişkili olduğu gibi, salkımda başakçık sayısı artmasının da tane tutmayı olumsuz yönde etkilemesi olabilir. Nitekim Kıral ve ark. (1987) yaptıkları araştırmada Nisan başında fideliklere ekim yapılıp, daha sonra tarlaya şaşırtılan ekim yönteminin steriliteyi arttırdığını ileri sürmektedirler. Bu sonuçlardan da anlaşılacağı gibi sterilite, genotipe bağlı olmakla birlikte, çevre şartlarından özellikle de döllenme sırasındaki sıcaklıklardan etkilenmektedir.
Saplı Ağırlık
Çizelge 1.2ve 3’den de görülebileceği gibi; hem ekim yöntemlerinin hem de çeşitlerin saplı ağırlık üzerine etkisi 0.01 düzeyinde önemli olmuştur. Diğer taraftan saplı ağırlık üzerine yıl x ekim yöntemi, yıl x çeşit, ekim yöntemi x çeşit ikili etkileşim, etkili olmazken yıl x ekim yöntemi x çeşit üçlü etkileşimi da istatistiki bakımdan önemsiz bulunmuştur. İki yıllık ortalama saplı ağırlık verimlerine göre ekim şekilleri iki gruba ayrılmıştır (Çizelge 1) Fidelemeler diğer ekim yöntemlerinden daha az saplı ağırlığa sahip olmuşlardır. Fidelemelerin serpme veya sıraya ekimlere göre daha az saplı ağırlığa sahip olması, Dingkuhn ve ark (1990), Schnier ve ark (1990) ve Dingkuhn ve ark (1992) tarafından da bildirilmekte ve sonuçlarımızı desteklemektedir. Fidelemelerde saplı ağırlığın diğer ekimlere göre daha az oluş nedeni, metrekaredeki daha az bitki oluşundan kaynaklanabilir.
Hasat İndeksi
Çizelge 1 ve 2’den de görülebileceği gibi; hem ekim şekilleri, hem de çeşitler arasında önemli düzeyde (p<0.01) farklılıklar saptanırken, yıl x çeşit ve ekim yöntemi x çeşit interaksiyonları da önemli bulunmuştur. İki yıllık ortalamalara göre; hasat indeksi bakımından ekim şekilleri üç gruba girmiştir. En yüksek hasat indeksi fidelemelerde görülürken, diğer ekim şekilleri iki ayrı gruba girmişlerdir. Hasat indeksi 20; günlük fide dikimi için %51.3 ve 45 günlük fide dikimi için ise % 50.3 olmuştur. Fideleme dikimde hasat endeksinin doğrudan tohum ekimine göre daha yüksek olduğu Schnier ve ark (1990) tarafından da bildirilmektedir. Bu durum; fideleme yöntemlerinde salkımda tane sayısının artışı ve aynı zamanda da bitki boyunun diğer ekim yöntemlerine göre kısa oluşundan kaynaklanabilir.
Çeltik Tane Verimi
Çizelge 1 ve 2’den de görülebileceği gibi; ekim yöntemi ve çeşitler arasında önemli farklar saptanmıştır. İki yıl ortalaması olarak en yüksek tane verimi 850.2 kg/da ile ön çimlendirilip serpme ekim yönteminden elde edilmiştir. En düşük verim ise 45 günlük fide dikimi yönteminden alınmıştır. Ön çimlendirilmiş serpme ekim, ön çimlendirilmiş kurutulmuş sıraya ekim ve 20 günlük fide dikimi ile aynı gruba girmiştir. Daha önce aynı bölgede Kral ve ark (1987) tarafından yürütülen araştırmada çeltik tane verimi bakımından ekim modeli x yıl ve model x çeşit etkileşimi olduğu bildirilirken yürüttüğümüz bu araştırmada böyle bir etkileşim saptanmamıştır. Diğer taraftan Tayşi ve ark (1979) Ege bölgesinde en yüksek çeltik tane verimini serpme ekimden almışlar aynı zamanda yöntem x çeşit etkileşimi de bulmuşlardır. Teceren v.d (1986) Kızılırmak vadisinde yaptıkları araştırmada ise yıl x ekim yöntemi etkileşim gözlerken, Sezer (1993) Samsun’da fideleme ekimden daha fazla verim almıştır.
Ekim yöntemlerinin çeltik verimi üzerine etkisini araştırmak için dünyanın değişik yerlerinde yapılan araştırmalarda da birbiri ile uyuşmayan sonuçlar alınmıştır. Ekim yöntemlerinin çeltik verimi üzerine etkisi olmadığı sonucuna varanlar (Westcott, 1986., Dingkuhn ve ark 1990, Dingkuhn ve ark 1992, Anon. 1994, ) olduğu gibi sıraya ekimin serpme ekimden daha iyi verim verdiğini (Kailoppon ve ark 1991) veya ekim yöntemi x azot dozu etkileşimi olduğunu düşük azot dozlarında fideleme buna karşılık yüksek azot dozlarında serpme ekimin daha iyi çeltik tane verimi verdiği sonucunu elde edenlerde vardır. Araştırma sonuçlarındaki bu farklılıklar bize ekim şekillerinin verim üzerine etkisinin ekoloji, çeşit ve kullanılan teknolojiye göre farklılıklar gösterdiğini ve yetişme bölgesine ve yetiştirilen çeşitlere göre böyle araştırmaların gerekliliğini ortaya koymaktadır.
SONUÇ
Araştırma sonuçlardan Trakya bölgesi için çeltik ekim yöntemi olarak ön çimlendirilmiş serpme ekim, ön çimlendirilmiş kurutulmuş sıraya ekim veya 20 günlük fide dikimi yöntemlerinden biri kullanılabilir gözükmektedir. Özellikle organik tarım ve hibrit çeltik üretimi için 20 günlük fide dikimi en uygun yöntem olarak gözükmektedir.
KAYNAKLAR
* Anonim. 1984-1994 Ülkesel Çeltik Araştırmaları Projesi Raporları. Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü - EDİRNE. * Anonim. 1994, program Report for 1993, IRRI. pp: 19-21, 51-52, 54-55. Los Banos, Laguna, Philippines * Anonim. 1996. Standart Evoluation Sysytem for Rice. 4th Edition. IRRI, Manila, Philippines. * De Datta, S.K. 1981. Principles and Practices of Rice Production. John Wiley & Sons. Inc. Newyork. * Dingkuhn, M., Schnier, H.F. De Datta, S.K., Dörffling, K. Javellana, C. and Pamplana. R. 1990. Nitrogen fertilization of direct-seeded flooded vs. transplanted rice . II. Interactions among canopy properties. Crop. Sci. 30: 1284-1292. * ------------, S.K. DeDatta, Pamplona, R. Javellana, C. and Schnier, H.F. 1992. Effect of late-season N fertilization on photosynthesis and yiel of transplanted and direct-seeded tropical flooded rice. II. A canopy stratification study. Field Crops Research, 28: 235-249. * Hegarty, T.W. 1978. The physiology of seed hydration and dehydration, and the relation between water stress and the relation between water stress and the control of germination : a review , Plant, Cell and Environment. 1: pp: 101-119 * Kailappan, R., Ramanathan, C., Ramaswami, C., and Kareem, A.A. 1991. Ideal seed drill for direct sowing rice in semidry fields. International Rice Research Newsletter. Volume: 16, Number: 5, pp.28. 1991. * Kral, B., Sürek, H., Ezer, A. ve Neğiş, M. 1987. Edirne bölgesinde üç üretim modeliyle çeltiğin yetiştirilmesi olanakları. Trakya tarımsal Araştırma Enstitüsü. 1987. EDİRNE Lal, P., Gautam, C. and Bisht, P.J. 1981. Succes with old rice seedlings. IRRN. 6: 3 Mackill, D.J., Coffman, W.R., and Garrity, D.P. 1986. Rainfed lowland rice improvement. IRRI. Manila, Philippines. pp:162-163 * May, L.H, Milthorpe, E.S. and. Milthorpe, F.L 1962. Pre-sowing hardening of plants to drought. Field Crop Abstracts. Vol: 15, No:2, pp: 193-198 * Schnier, H.F., Dingkuhn, M., De Datta, S.K., Mengel, K and Faronila, J.E. 1990. Nitrogen fertilization of direct-seeded flooded vs. transplanted rice: I. Nitrogen uptake, Photosynthesis, growth and yield. Crop Sci. 30: 1276-1284 * Sezer, İ., 1993. Çetiğin verim, verim unsurları ile bazı kalite karakterlerine ekim yöntemi ve bitki sıklığının etkileri üzerine bir araştırma. Doktora tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Samsun. * Tayşi, V., Açıkgöz, N., Aksoy, Ş. ve Sorgun, O. 1979. Ege Bölgesi ekolojik koşullarında çeltik ekim zamanı, ekim yöntemleri ve çeşitleri üzerine bir araştırma . Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Tarım ve Ormancılık Araştırma Grubu Proje No: TOAG-262 . Bornova - İzmir. * Teceren, M., Karaçal, İ. ve Şahin, H. 1986. Kızılırmak vadisi çeltik ekim alanlarında ikinci ürün olarak arpa yetiştirme olanağı üzerinde bir araştırma. Doğa. Tr. Tar.Or.D. c. 10 S: 3 * Westcott, M.P., Brandon, D.M., Lindau, C.W. ve Patrick,Jr. W.H. 1986. Effects of seeding method and time of fertilization on Urea-Nitrogen-15 Recovery in rice. Agron. J. 78: 474-478.